Ο Αισχύλος για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας

Το Σεπτέμβριο του 480 π.Χ. - σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές - οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με το στόλο των Περσών στα στενά της Σαλαμίνας.

Ο μεγάλος βασιλιάς των Περσών, ο Ξέρξης, όπως βλέπουμε και στη ζωγραφιά, παρακολουθούσε από τη στεριά τη διεξαγωγή της ναυμαχίας και την απίστευτη νίκη των Ελλήνων σε βάρος του περσικού στόλου.

Η νίκη των Ελλήνων δεν ήταν τυχαία.

Σημαντικό ρόλο έπαιξαν αφενός η στρατηγική ικανότητα του Θεμιστοκλή (να δώσει τη ναυμαχία στα στενά της Σαλαμίνας και όχι στην ανοικτή θάλασσα που ήθελε ο Ευρυβιάδης) και αφετέρου η υπεροχή των ελληνικών πλοίων, δηλαδή οι εκπληκτικές ικανότητες της περίφημης τριήρους.

Πώς όμως εμείς γνωρίζουμε σήμερα τι έγινε στη Σαλαμίνα;

Πώς δηλαδή γράφεται η ιστορία για τόσο μακρινά γεγονότα;

Οι ιστορικοί για να γράψουν την ιστορία αξιοποιούν όσα περισσότερα ντοκουμέντα και ιστορικές πηγές μπορούν. Ιδιαίτερα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας έχουμε μια πλούσια ιστορική πηγή, την τραγωδία ΠΕΡΣΕΣ που έγραψε ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Αισχύλος, η οποία θεωρείται ως το αρχαιότερο σωζόμενο έργο του και χρονολογείται στα 472 π.Χ.

Η τραγωδία αυτή διαδραματίζεται στο παλάτι του Ξέρξη. Τα πρόσωπα που παίρνουν μέρος είναι τα εξής:

ΧΟΡΟΣ (Γέροντες άρχοντες της Περσίας)

ΑΤΟΣΣΑ (Βασίλισσα, γυναίκα του Δαρείου, μητέρα του Ξέρξη)

ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ

ΦΑΝΤΑΣΜΑ του ΔΑΡΕΙΟΥ

ΞΕΡΞΗΣ

Ο Αισχύλος, όπως βλέπουμε, έβαλε τους ίδιους τους Πέρσες να διηγηθούν την ήττα τους. Αντί να μιλήσουν οι νικητές και να πανηγυρίσουν για το τεράστιο κατόρθωμα, αφήνει τους νικημένους να αποκαλύψουν το μέγεθος της συμφοράς που τους βρήκε αλλά και να παραδεχθούν τα λάθη που έκαναν.

Είναι ένα υπέροχο τέχνασμα αυτό. Ο Αισχύλος απέφυγε έτσι την έπαρση (ύβρη το έλεγαν στην αρχαία Ελλάδα) χωρίς να μειώσει στο ελάχιστο τη σπουδαιότητα του κατορθώματος των Ελλήνων. Ακολουθεί δηλαδή τη βασική φιλοσοφική αρχή του ελληνικού πολιτισμού των κλασικών χρόνων, το μέτρο.

"Μέτρον άριστον", έλεγαν εκείνα τα χρόνια οι παππούδες μας. Και με λίγα λόγια το ερμηνεύουμε ως οδηγία αποφυγής της υπερβολής, της ύβρης. Όσον καιρό τηρούσαν το μέτρο, η Ελλάδα προόδευε. Όταν το παραβίασαν, και μια τέτοια περίπτωση έχουμε με τη μετατροπή της Αθηναϊκής Συμμαχίας σε Ηγεμονία, άρχισε η αντίστροφη μέτρησε που οδήγησε στην υποδούλωση της αρχαίας Ελλάδας από τους Ρωμαίους.

Απόδειξη αυτών των πεποιθήσεων των αρχαίων Ελλήνων μας δίνει η τραγωδία του Αισχύλου, που ερμηνεύει την ήττα του πολυάριθμου στρατού και στόλου του Ξέρξη ως αποτέλεσμα της ύβρης που διέπραξε:

__________________

ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΔΑΡΕΙΟΥ

Αν πιστέψει κανείς στις θείες μαντείες. Αν δει ό,τι έγινε Θα καταλάβει ότι λίγοι θα φτάσουν. Δεν μπορεί άλλες να βγουν και άλλες όχι. Όλα θα γίνουν. Γι αυτό, με κούφιες ελπίδες, ορίζει τώρα, να μείνει στρατός χιλιάδες στις ροές του Ασωπού που τα νερά του καρπίζουν τη γη της Βοιωτίας. Όπου γραφτό τους είναι να πάθουν τα έσχατα.

Να πληρώσουν την Ύβρη τους. Που εκστράτευσαν στην Ελλάδα. Και ανέβησαν. Σύλησαν. Έκαψαν ναούς βωμούς και αγάλματα θεών απ το βάθρο τους τα γκρέμισαν, πέτρες τα έκαναν στο χώμα.

Γι αυτό έπαθαν όσα έπαθαν. Και άλλα θα πάθουν.

Το βάθος της συμφοράς ανεβαίνει. Δε φάνηκε ακόμα. Στο αίμα θα κολυμπήσει η γη των Πλαταιών από λόγχες Δωριέων. Στοίβες νεκρών άφωνες θα δείχνουν στους αιώνες να μη περνά το μέτρο η έπαρση του θνητού.

Όταν ανθίζει η έπαρση καρπίζει στάχυ θυμού. Συμφορά εσοδεύει. Αυτή είναι η πληρωμή. Και να θυμάστε την Αθήνα και την Ελλάδα.

Να μην καταφρονεί κανένας όσα έχει. Να μη ποθεί τα ξένα και σκορπά τους σωρούς των δικών του.

Τη μεγάλη περηφάνεια τσακίζει βαρύς δικαιοκρίτης ο Δίας.

Η σωφροσύνη σας λοιπόν με λόγια γνωστικά να τον πείσουν.

Ότι τυφλώνει το θράσος και καταστρέφει το μυαλό.

Και συ Άτοσσα, καλή, σεβαστή μάνα του Ξέρξη, πήγαινε μέσα, πάρε την καλύτερη φορεσιά να τον προσμένεις, γιατί την κουρέλιασαν τη φορεσιά του οι συμφορές. Τα πολυκέντητα στολίδια πάνω του έρεψαν. Και πράυνέ τον ήρεμα. Θα σ' ακούσει εσένα. Εγώ πάω πάλι στο σκοτάδι μου.

Και σεις να χαίρεστε. Και μέσα στο κακό. Να ζείτε τη χαρά της κάθε μέρας. Όσο ζείτε. Νεκρούς τα πλούτη δεν σας ωφελούν.

__________________

Μακάρι και στη σημερινή εποχή να εφαρμόζαμε τις σοφές οδηγίες που λέει ο Αισχύλος με το στόμα του φαντάσματος του Δαρείου... Όχι μόνο να πηγαίνουμε στα μουσεία και να θαυμάζουμε τον υπέροχο πολιτισμό που δημιούργησαν οι παππούδες μας μα και να διδασκόμαστε από το δικό τους παράδειγμα. Τον τρόπο σκέψης τους και τη φιλοσοφία τους.

Γιατί αυτά ακριβώς τους οδήγησαν να μεγαλουργήσουν. Ούτε τα πλούτη, ούτε το πολυάριθμο της φυλής, ούτε τίποτε άλλο. Γι' αυτό και ξεκινώντας τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα παιάνιζαν (όπως αναφέρει ο Αισχύλος) το:

"Παίδες Ελλήνων ίτε!"

Να σταθούν δηλαδή ως Έλληνες, με τις αρχές του πολιτισμού τους, απέναντι στους "βάρβαρους" Πέρσες. Και να συμπληρώσουμε εδώ ότι εκείνα τα χρόνια η λέξη βάρβαρος δεν είχε τη σημερινή σημασία. Δε σήμαινε τον απολίτιστο αλλά εκείνον που δεν ακολουθούσε τον ελληνικό πολιτισμό. Γι' αυτό και έλεγαν: "Πας μη Έλλην βάρβαρος" χωρίς διάθεση υποτίμησης των άλλων παρά μόνο για να τονίσουν τη διαφορά τους.

Αυτό εξάλλου δηλώνει και η επιλογή του Αισχύλου να μιλήσει για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας με ήρωες της τραγωδίας τους ίδιους τους Πέρσες. Δεν τους θεωρεί απολίτιστους, αντίθετα τους παρουσιάζει να έχουν επίγνωση των λαθών τους και να δείχνουν με κάθε τρόπο τη μεταμέλειά τους για τη διάπραξη της ύβρης.

Στην τραγωδία του ο Αισχύλος δεν παραλείπει να αναφερθεί και στο δαιμόνιο χαρακτήρα των Ελλήνων, κληρονομιά από τον ομηρικό ήρωα, τον Οδυσσέα:

_______________________

ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ

Πρώτος άρχισε, δέσποινα, με την οδηγία κάποιου κακού πνεύματος ή κάποιου θεού . Ήρθε απ' το στρατό των Αθηναίων ένας στο γιο σου και είπε:

«Όταν απλώσει η νύχτα το σκοτάδι θα ξεφύγουν οι Έλληνες. Θα πιάσουν τα κουπιά και κρυφά θα σκορπιστούν για να σωθούν. Όπως όπως».

Και μόλις τ' άκουσε ο Ξέρξης, χωρίς να σκεφτεί δόλο του Έλληνα ή φθόνο θεού φώναξε τους ναύαρχους όλους και πρόσταξε:

«Όταν πάψει ο Ήλιος να καίει το χώμα και υψωθεί το σκοτάδι, να παρατάξετε τα καράβια σας να φράξετε το δρόμο σε τρεις σειρές. Πυκνά. Και μ' άλλα να κυκλώσετε γύρω από το νησί του Αίαντα. Και να φυλάτε τα στενά και τα περάσματα. Αν απ' τον κλοιό και το χαμό σωθούν οι Έλληνες βρίσκοντας δρόμο τα καράβια, πήρα απόφαση. Θα πεθάνετε».

Έτσι τους είπε. Βέβαιος και ανύποπτος δεν ήξερε οι θεοί τι μελετούσαν.

Και την ίδια ώρα οι Έλληνες ήρεμα και πειθαρχημένοι ετοίμαζαν να φάνε. Οι ναύτες περνούσαν τα κουπιά στους σκαρμούς και μετά που έδυσε ο ήλιος και η νύχτα έρχονταν πέρασαν όλα τα καράβια σε σχηματισμούς. Παρακινούσαν και κρατούσαν την τάξη όπως ορίστηκε ο καθένας. Προχωρούσε η νύχτα και τελείωνε και αυτοί πουθενά δε δοκίμασαν να φύγουν.

Και όταν ξημέρωσε, όταν ανέβηκε το άρμα της ημέρας τότε απ τα καράβια τους αντήχησε χαρούμενη βοή σαν τραγούδι και τα βράχια γύρω αντιλάλησαν. Φόβος μας έπιασε που γελαστήκαμε. Δεν ήταν το τραγούδι τους ήχος φυγής . Παιάνας ήταν. Να ορμήσουν. Και οι σάλπιγγες τους φλόγιζαν τα κουπιά αμέσως τότε ακούστηκε το σύνθημα.

Και τα καράβια ήρθαν γρήγορα μπροστά μας.

Πρώτη προχώρησε η δεξιά πλευρά. Αλφαδιασμένα. Και όλα τα άλλα πίσω τους. Και αντήχησε τότε μυριόστομο:

«Παιδιά της Ελλάδας προχωράτε, λευτερώστε την Πατρίδα. Λευτερώστε τα παιδιά, τις γυναίκες, τους βωμούς των πατρώων θεών, και των προγόνων τους τάφους. Τώρα ο Αγώνας για όλα»

Τότε και μεις αρχίσαμε να φωνάζουμε δυνατά στα περσικά, απάντηση στην κραυγή τους. Και δεν υπήρχε ώρα για καθυστερήσεις. Οδηγήσαμε τα καράβια μας κοντά στα δικά τους. Το εμβόλισμα το άρχισε ένα Ελληνικό σ ένα Φοινικικό.

Μπερδεύτηκαν κουπαστές και πρύμνες. Τα συνέτριψε. Και τότε έγινε ολοκληρωτική επίθεση. Στην αρχή άντεχαν οι γραμμές μας. Μα όταν πύκνωσαν τα καράβια στο στενό φράκαραν όλα. Έπεφταν το ένα στ' άλλο. Άνοιγαν οι πρώρες σπάζαν τα κουπιά. Μεταξύ μας βυθιζόμασταν. Και τότε τα Ελληνικά έτρεχαν γύρω μας με τέχνη και γρηγοράδα. Μας χτυπούσαν. Άνοιγαν τα καράβια μας και θάλασσα δεν φαίνονταν. Γεμάτη κορμιά πνιγμένων και ναυάγια. Και σαν μυρμήγκια στις παραλίες οι νεκροί. Τότε όσοι μας έμειναν άρχισαν να φεύγουν.

Μα τότε αυτοί σα να καμάκιζαν τρεχόψαρα ή να 'σερναν τρανή ψαριά μας χτυπούσαν με τα κουπιά τους και με κομμάτια άρμενα μας τσάκιζαν τις ραχοκοκαλιές και βογκούσε όλη η θάλασσα από τα κλάματα και τον πόνο. Όλη τη μέρα ώσπου νύχτωσε. Δέκα μέρες να μιλούσα για τα κακά που πάθαμε δε θα τα τέλειωνα όλα. Να το πω έτσι. Τόσοι νεκροί σε μια μέρα μέσα ποτέ δεν ξανάγινε.

ΑΤΟΣΣΑ

Ωι ! Μεγάλο πέλαγος κακού χύθηκε πάνω στους Πέρσες και σε όλο το βαρβαρικό γένος!

___________________________

Τέχνασμα λοιπόν έκαμαν οι Έλληνες. Έστειλαν άνθρωπο στον Ξέρξη και τον ξεγέλασε πως οι αντίπαλοί του έχουν σκοπό να το σκάσουν μόλις νυχτώσει. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ένας από τους δούλους του Θεμιστοκλή, ο Σίκινος, που με διαταγή του αφέντη του παρουσιάστηκε στον Ξέρξη παριστάνοντας δήθεν τον προδότη. Ένας μικρός Δούρειος Ίππος δηλαδή... που παρέσυρε τον Ξέρξη να κάνει το μοιραίο λάθος.

Βλέπουμε ότι η τραγωδία ΠΕΡΣΕΣ του Αισχύλου δεν αποτελεί μόνο πολύτιμη ιστορική πηγή για τα γεγονότα της Σαλαμίνας μα ταυτόχρονα διδάσκει τους ανθρώπους όλων των εποχών να ζουν τη ζωή τους με καλύτερο τρόπο. Κατάφερε δηλαδή ο Αισχύλος να γράψει ένα έργο κλασικό που όσοι αιώνες και αν περάσουν η αξία του παραμένει αθάνατη.

Αυτό το έργο δε θα είχε γραφτεί ποτέ αν οι Πέρσες είχαν νικήσει τους Έλληνες. Γι' αυτό και ο Αισχύλος άφησε εντολή σαν πέθανε να γράψουν στον τάφο του το εξής:

« αλκήν δ’ ευδόκιμον Μαραθώνιον άλσος αν είποι

και βαθυχετήσεις Μήδος επιστάμενος »

Επαινεί δηλαδή τη συμμετοχή του στο Μαραθώνα, όπου ως γνωστόν έλαβε μέρος και ο αδερφός του Κυναίγειρος που έδειξε απαράμιλλο ηρωισμό, και το κατόρθωμα να εμποδίσουν τους Μήδους (δηλαδή τους Πέρσες) και όχι το συγγραφικό του έργο που από μόνο του είναι λαμπρό στολίδι του παγκόσμιου πολιτισμού.

Αυτή τη στάση του Αισχύλου, να θέτει σε προτεραιότητα το καθήκον προς την πατρίδα, ύμνησε στο βιβλίο του Γκέμμα ο σύγχρονος νεοέλληνας στοχαστής Δημήτρης Λιαντίνης που ανάμεσα στα άλλα αναφέρει και τα εξής για το επιτύμβιο επίγραμμα του Αισχύλου:

"- Στο Μαραθώνα επολέμησα το ζωώδες, το οιηματικόν τέρας, και την Ύβρι των ανόητων ανθρώπων. Υπεράσπισα τη λευτεριά της πόλης μου. Αγωνίστηκα για την εμορφιά και την τιμή της ζωής. Εδίδαξα ότι ο κάθε άνθρωπος, στα φυσικά του μέτρα, είναι σπουδαίος όσο τα δέντρα για το οξυγόνο της ατμόσφαιρας, και τα αστέρια για το φως της νύχτας. Και για όλα αυτά εκοίταξα καταπρόσωπα το θάνατο και δεν εχαμήλωσα τα μάτια. Γνωρίζεις πιο γνήσια ποίηση από μια τέτοια πράξη; Όχι. Γιατί πράττειν και ποιείν γλωσσικά σημαίνουν το ίδιο. Γιατί Μαραθώνας και τραγωδία πρακτικά σημαίνουν το ίδιο."

(Δ. Λιαντίνης, Γκέμμα, σελ. 241)

Συμπέρασμα; Πως ο πολιτισμός που δημιούργησαν οι αρχαίοι Έλληνες και τόσο θαυμάζει σήμερα ολόκληρη η ανθρωπότητα, ήταν όχι μόνο ωραία και σοφά λόγια μα και γενναίες πράξεις. Και πως λόγια και πράξεις λειτουργούσαν όπως τα συγκοινωνούντα δοχεία, έθρεφαν δηλαδή το ένα το άλλο. Η φιλοσοφία οδηγούσε σε ηρωισμούς και οι ηρωισμοί επιβεβαίωναν και πλούτιζαν το φιλοσοφικό στοχασμό. Μια θαυμαστή και αρμονική συνεργασία λόγων και έργων.

Έτσι κατάφεραν να αποτρέψουν τον περσικό κίνδυνο και να διατηρήσουν την ελευθερία τους. Με τον πολιτισμό τους. Κι έτσι σώθηκε και ο πολιτισμός τους και κατάφερε να συνεχιστεί και να μεγαλουργήσει, τόσο με τα έργα του Περικλή και του Φειδία στην Ακρόπολη, όσο και με τα έργα των μεγάλων τραγικών ποιητών, του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη αλλά και όλα τα άλλα μεγάλα έργα των ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης εκείνης της μακρινής εποχής.

Γι' αυτό και η μελέτη της Ιστορίας δεν μπορεί να στέκεται μόνο στα γεγονότα, χρωστά να σκύβει και πάνω στον πολιτισμό του λαού που τα έζησε. Αναγνωρίζοντας πως χωρίς το συγκεκριμένο πολιτισμό και τα γεγονότα θα ήταν διαφορετικά και η διαδρομή της ιστορίας άλλη...

Το εκπληκτικό είναι που οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν επίγνωση του ρόλου του πολιτισμού τους. Έτσι τη νίκη τους κατά των Περσών δεν την πανηγύρισαν όπως εμείς σήμερα τις νίκες μας - έστω και μικρές. Την έκαμαν έργο θεατρικό και την παρακολούθησαν ως θεατές. Διδασκόμενοι δηλαδή, αφού και τη θεατρική παράσταση διδασκαλία τη θεωρούσαν.

Να γιατί τη διδασκαλία για τους Πέρσες, την ομώνυμη δηλαδή θεατρική παράσταση, την αναλαμβάνει ένας πολεμιστής του Μαραθώνα, ο Αισχύλος. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να διδάξει τους συμπατριώτες του για την νίκη κατά των Περσών αν δεν είχα λάβει μέρος και ο ίδιος στις μάχες;